W szerokości geograficznej obejmującej terytorium Polski szczyt aktywności kleszczy przypada na okresy: marzec – czerwiec oraz wrzesień – październik. Jednak z powodu zachodzących zmian klimatycznych kleszcze mogą pozostawać aktywne znacznie dłużej.

Pierwotnym środowiskiem kleszczy były lasy, łąki i pola. Obecnie dostosowały się do życia w dużych miastach – można je spotkać na miejskich trawnikach, na skwerach i w parkach. Mylnym jest przekonanie, że kleszcze spadają na ludzi i zwierzęta z drzew. Zazwyczaj bytują w runie leśnym lub trawach, na wysokości do 1 metra od podłoża. U ludzi najczęściej przyczepiają się do łydek, po czym wędrują po ciele, szukając miejsc z cienką i ciepłą skórą, gdzie mogą się przytwierdzić.

Niezwykle istotna jest wiedza jak się chronić i zabezpieczać przed ukąszeniami, oraz jak postępować, gdy to pierwsze zawiedzie.

JAK SIĘ CHRONIĆ W MIEJSCACH POTENCJALNEGO WYSTĘPOWANIA KLESZCZY?

Przebywając na takich obszarach należy zakrywać odsłonięte części ciała oraz stosować środki odstraszające owady. Dokładniej:

• Zakładajmy jasne ubrania. Na jasnym ubraniu łatwiejsze jest dostrzeżenie kleszcza.
• Dbajmy by ubrania osłaniały skórę. Koszule i bluzki z długimi rękawami i obcisłymi mankietami oraz spodnie z długimi nogawkami wkładanymi w skarpety i buty z wysokimi cholewami, utrudnią kleszczom dostęp do naszego ciała.
• Stosujmy środki odstraszające kleszcze i owady. Istnieje wiele takich środków, zwanych repelentami. 

Pamiętamy przy tym, że:

• Repelenty nanoszone na skórę zawsze należy stosować zgodnie z zaleceniami producenta. Stosujemy je na odsłoniętą i zdrową skórę lub na ubranie, nigdy zaś bezpośrednio na twarz (najpierw na dłonie, a następnie rozprowadzamy po twarzy, unikając kontaktu z oczami i ustami).
• Szczególną ostrożność należy zachować stosując repelenty u małych dzieci. Najpierw rozpylamy preparat na własne ręce, a następnie nanosimy go na skórę dziecka omijając dłonie oraz okolice oczu, ust i nosa.
• Skuteczne są preparaty zawierające DEET.
• Po powrocie do domu miejsca, na które stosowano repelent zawierający DEET, należy bezwzględnie umyć wodą z mydłem.

Kolejnymi niezwykle istotnymi etapami ochrony są:

• Solidne wytrzepanie ubrania przed wejściem do mieszkania.
• Wzięcie prysznica.
• Dokonanie dokładnej inspekcji skóry po powrocie do domu u siebie oraz u swoich dzieci pod kątem obecności kleszczy. Pamiętajmy, że kleszcze najczęściej wybierają okolice: uszu, skóry głowy, pach, pachwin, fałdów skórnych, pośladków, miejsc intymnych.

Jeżeli znajdziemy kleszcza, nie wpadamy w panikę, gdyż w większości przypadków samo ukąszenie nie powoduje zakażenia (ponadto, nie wszystkie kleszcze są zakażone). W przypadku ukąszenia niezwłoczne i prawidłowe usunięcie kleszcza znacznie ogranicza ryzyko transmisji choroby.

JAK USUNĄĆ KLESZCZA?

Gdy znajdziemy na ciele kleszcza należy:

• chwycić kleszcza cienko zakończoną pęsetą możliwie jak najbliżej skóry,
• wyciągać kleszcza do góry ostrożnie, ale energicznie (pamiętajmy, że pozostawione części aparatu gębowego mogą wywołać zakażenie),
• zdezynfekować miejsce ukąszenia i obserwować je przez MIESIĄC,
• w przypadku pojawienia się w ukąszonym miejscu okrągłego rumienia, a także w przypadku złego samopoczucia i objawów grypopodobnych pilnie skontaktować się z lekarzem.

ABSOLUTNIE NIE WOLNO:

• wyrywać kleszcza ruchem obrotowym (odrywamy wtedy odwłok, a główka pozostaje w skórze),
• dezynfekować pozostawionego w skórze kleszcza,
• smarować przytwierdzonego kleszcza masłem, oliwą, lub innym specyfikiem,
• przypalać nieusuniętego kleszcza.

Jeżeli mamy obawy przed samodzielnym usunięciem kleszcza, możemy zgłosić się do lekarza. Po pomoc do lekarza bezwzględnie należy się zgłosić po nieudanej próbie usunięcia kleszcza – w razie pozostawienia jego części w ciele.

DLACZEGO OBAWIAMY SIĘ KLESZCZY? JAKIE CHOROBY PRZENOSZĄ I JAK ZAGRAŻAJĄ NASZEMU ZDROWIU?

Spośród kilku chorób przenoszonych przez kleszcze największe znaczenie mają dwie z nich: BORELIOZA oraz KZM (KLESZCZOWE ZAPALENIE MÓZGU). Pozostałe choroby, takie jak babeszjoza, erlichioza, czy anaplazmoza bardzo rzadko występują w Europie. Podstawą rozpoznania chorób odkleszczowych (w tym, przede wszystkim boreliozy) są objawy chorobowe. Dopiero jeśli takie wystąpią, uzasadnione bywa podejmowanie działań diagnostycznych. Badanie pojedynczego kleszcza, który był sprawcą ukłucia nie zmienia postępowania diagnostycznego, dlatego nie jest ono zalecane.

BORELIOZA występuje znacznie częściej niż KZM. W przeciwieństwie do KZM, nie jest chorobą bezpośrednio zagrażającą życiu. Zazwyczaj przebiega zdecydowanie łagodniej i rozwija się etapami. Niestety nie ma szczepionki na boreliozę.

Pierwszym objawem boreliozy jest rumień w miejscu ugryzienia (tzw. rumień wędrujący), który może pojawić się po 3-30 dniach (dlatego miejsce po ukłuciu przez kleszcza obserwujemy do 4 tygodni). Ma on charakterystyczny wygląd, z zaczerwienieniem w środku, przejaśnieniem na zewnątrz oraz drugim zaczerwienieniem na obwodzie (przypomina tarczę strzelniczą). Gdy znajdziemy takie zaczerwienienie powinniśmy je obrysować długopisem i sfotografować, aby ustalić, czy się powiększa lub przemieszcza. Jest to wskazanie do konsultacji lekarskiej celem podjęcia leczenia.

Większość zakażeń krętkami powodującymi boreliozę ogranicza się do rumienia wędrującego i może być leczona antybiotykiem w warunkach domowych. Należy jednak zaznaczyć, że nieleczony rumień wędrujący zanika samoistnie, co nie oznacza wyleczenia samej boreliozy. W przypadku innych postaci niż rumień wędrujący, potrzebne mogą być badania laboratoryjne oraz konsultacja specjalisty chorób zakaźnych. U części pacjentów, w różnym czasie od ukłucia przez kleszcza mogą się rozwinąć inne postaci boreliozy, takie jak:

• łagodny chłoniak limfocytowy skóry – niebolesny, czerwononiebieskawy guzek, najczęściej zlokalizowany na małżowinie ucha, brodawce sutkowej lub mosznie
• zapalenie stawów– utrzymujące się wiele tygodni objawy, tj. obrzęk i ból ograniczające ruchomość w obrębie dużego stawu (najczęściej kolanowego) ew. kilku dużych stawów,
• neuroborelioza– najczęściej jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (objawiające się silnym bólem głowy, osłabieniem, sztywnością karku, rzadziej światłowstrętem, nudnościami, wymiotami), zapalenie korzeni nerwów obwodowych, porażenie nerwów obwodowych (najczęściej porażenie nerwu twarzowego – asymetria w mimice twarzy, problemy z domknięciem powieki),
• zapalenie mięśnia sercowego/ blok przedsionkowo-komorowy– niezwykle rzadka postać boreliozy, objawiająca się zasłabnięciami, uczuciem kołatania serca, bólem w klatce piersiowej,
• przewlekłe zanikowe zapalenie skóry– skrajnie rzadka postać boreliozy objawiająca się zmianami na skórze kończyn, prowadzącymi do ścieńczenia skóry oraz zmian zanikowych.

KZM (KLESZCZOWE ZAPALENIE MÓZGU) jest chorobą groźną, a nieleczona może prowadzić do wielu poważnych powikłań, w tym do śmierci. Pierwsze objawy KZM mogą wystąpić po minimum tygodniu. Najbardziej charakterystycznymi objawami są ból głowy, wysoka gorączka i sztywność karku. Jedyną skuteczną formą działania przeciwko wirusowi KZM jest profilaktyka, czyli szczepienia ochronne. Wkrótce pojawi się kolejny artykuł na temat KZM.

lek. Joanna Morawiec

lekarz medycyny rodzinnej w Centrum Medycznym CMP