Badanie polega na wziernikowaniu kanału odbytu i odbytnicy. Do tego celu służy rektoskop – metalowy, sztywny wziernik długości od 20 – 30 cm i średnicy 2 cm (dziecięce rektoskopy mają średnicę 1 cm). Do rektoskopu jest doprowadzone za pomocą włókien szklanych tzw. zimne oświetlenie.

Metoda ta umożliwia ocenę stanu morfologicznego błony śluzowej badanego odcinka jelita grubego. Pozwala także na pobranie materiału do badania histopatologicznego i bakteriologicznego. Możliwe jest także usuwanie polipów, ciał obcych i hamowanie krwawienia.

Podczas badania pacjent przyjmuje pozycję kolankowo-łokciową z rozstawionymi kolanami (Ryc.2-20). U osób ciężko chorych lub ze zmianami w układzie kostno-mięśniowym, gdy nie jest możliwe przyjęcie wspomnianej pozycji, badanie wykonuje się w ułożeniu lewobocznym Simsa (pacjent ma przykurczone uda, pośladki są nieco wysunięte poza brzeg stołu, tułów nieco skręcony, tak że brzuch jest zwrócony do stołu). Badanie rozpoczyna się obejrzeniem okolicy odbytu pacjenta i badaniem per rectum. Następnie badający wprowadza posmarowaną żelem znieczulającym końcówkę rektoskopu na głębokość około 5 cm bez kontroli wzrokowej wnętrza odbytnicy. Dopiero potem, po wyjęciu z rektoskopu obturatora (łagodnie zakończonej zatyczki), umożliwiającego swoim kształtem lekkie wprowadzenie przyrządu przez strefę zwieraczy odbytu, prowadzi dalsze obserwacje. Wynik badania przekazywany jest w formie opisu. Badanie trwa zwykle kilka minut.
Wskazania

• Krwawienie z odbytu (także tzw. krwawienie utajone – krew w stolcu jest stwierdzana tylko w badaniu laboratoryjnym, a nie jest widoczna gołym okiem).
• Bóle w okolicy odbytu, podbrzusza.
• Zmiana rytmu wypróżnień lub kształtu oddawanego stolca (stolec taśmowaty, ołówkowaty), daremne parcie na stolec bądź bezwiedne oddawanie stolca.
• Guzy w odbycie.
• Sączenie wydzieliny z odbytu.
• Świąd odbytu z niewyjaśnionej przyczyny.
• Inne (wziernikowanie mające na celu pobranie wycinków błony śluzowej, w celu potwierdzenia istnienia niektórych procesów chorobowych np. skrobiawicy).

Przygotowanie do badania
Zwykle do badania należy przygotować się przez wykonanie doodbytniczego wlewu oczyszczającego z 1 litra ciepłej wody (o temperaturze 25°C – 30° C). Do lewatywy pacjent układa się na lewym boku, podkładając pod pośladki wałek. Wygotowaną wcześniej kankę łączy się gumową rurką z irygatorem. Po wypełnieniu wszystkich wyżej wymienionych części wodą lub roztworem zaleconym przez lekarza, zakręca się zacisk kanki, którą następnie się smaruje wazeliną. Po rozchyleniu pośladków, wprowadza się kankę do odbytnicy na głębokość do 10 cm. Następnie należy unieść irygator wysoko – tak jak pozwala na to długość gumowej rurki i zwolnić zacisk kanki. Po spłynięciu wody usuwa się kankę z odbytnicy. Wówczas pacjent obraca się na prawy bok i po kilku lub kilkunastu minutach następuje wypróżnienie. Z chwilą wystąpienia parcia usuwa się spod pośladków wsunięty wcześniej wałek. Optymalnym czasem do wykonania rektoskopii jest 20 – 30 minut po zakończeniu wypróżnienia, ponieważ później może napływać kał z wyższych części jelita do odbytnicy. Obecnie są dostępne gotowe wlewki (np. Enema), które podane doodbytniczo powodują szybkie wypróżnienie. Nie jest wskazane stosowanie doustnych środków przeczyszczających. W niektórych przypadkach – np. przy podejrzeniu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego – rektoskopia może być wykonywana bez przygotowania, ponieważ umożliwia to bardziej obiektywną ocenę zmian śluzówki.
Badanie wykonuje się w znieczuleniu miejscowym. Wskazane jest również podanie środka uspokajającego